Ebeveyn Olma ve Çocuk Yetiştirme Tutumları
Çocukların dünyaya geldikleri aile tiplerinin onların gelişimini etkisi yadsınamaz bir gerçektir. İçinde bulundukları aile onların kişilik gelişimlerini, toplumsal davranışlarını şekillendirme de önemli bir yere sahiptir.
Peki, çocuklarını hayatını bu kadar etkileyen “aile” kavramı aslında nedir? Aile; birbirleriyle kan, evlilik veya evlatlık bağı olan, aynı çatı altında yaşayan ve sosyal ekonomik bir birim oluşturan toplumun en küçük birimidir. Ülkemizde birden fazla aile tipi görülmektedir. Bunlardan ilki anne, baba ve çocuklardan oluşan “çekirdek aile”dir. Diğeri ise çekirdek aileye ek olarak büyük anneler ve büyük babalar, amcalar, dayılar ve onların çocuklarının da birlikte yaşadığı “geniş aile”dir.
Çocukların içinde bulundukları ailenin tutumları onların kişilik gelişimlerine olumlu katkı sağlamalı ve onların sağlıklı bir birey olmasını amaçlamalıdır. Aile tutumlarında anne babanın kişilik özellikleri, geçmiş yaşantıları, yetiştikleri çevre, sosyo-kültürel yapı gibi faktörler etkilidir. Her ailenin kendi yetiştirme tarzı olsa da 9 temel ebeveyn olma tarzından söz edebiliriz.
1.Otoriter ebeveyn; çocuğun eğitiminde kontrol ve disiplinin ön planda olduğu, katı ve cezalandırıcı tarzı benimseyen ebeveyn türüdür. Bu tür ebeveynler genelde çocuklarının onların koyduğu kurallara kesin ve net bir şekilde boyun eğmesini bekler ve buna uyulmadığında bazı yaptırımlarda bulunurlar. (Bu evde yaşıyorsan ben ne diyorsam o!) Bu tarzla yetişen çocukların çevreye güven duymakta zorlandığı, özgüvenlerini yitirdiği ve daha bağımlı kişiler oldukları gözlenmektedir. Çocuk ve ebeveyn arasındaki ilişki kurallar üzerinden düzenlenmektedir. Karşılıklı iletişim yerine ebeveynin söz sahibi olduğu, sıcaklıktan uzak bir iletişim türü içerir. Otoriter anneye, otoriter babaya ya da hem otoriter anne hem otoriter babaya sahip çocuklar kendi başlarını işlerini halledememe, başkalarının etkisi altına kolayca girme gibi özellikler göstermenin yanında kararsızlık, tedirginlik gibi duyguları da yoğun olarak yaşarlar. Otoriter tarzda yetişen kişiler yaratıcı olmak yerine kurallara uyan ve sınırların dışına çıkmayı tercih ederler.
2.İhmal eden ebeveyn; çocuğun ihtiyaçlarını önemsenmediği, görmezden gelindiği ebeveyn tarzıdır. Bu tarz ebeveynlerle yetişen çocukların genellikle bakımsız oldukları ve sağlık sorunlarına sahip olduklarını görülmektedir. İhmalin boyutuna göre bu çocuklarda gelişimsel gerilikler ve dil gelişiminde geriliklerden de söz edebiliriz. İhmalkar ebeveyne sahip bireylerin yetişkinliklerinde başarısız oldukları, kendilerine dönük ve sosyal ortamlardan kaçınma eğilimi gösterdikleri çeşitli araştırmalarda görülmüştür.
3.Aşırı hoşgörülü ebeveyn; çocuğun tek söz sahibi olduğu ebeveynlik tarzıdır. Çocuğun istekleri ve arzuları merkezdedir ve mantıksız olsa da gerçekleştirilir. Hatalı davranışlar hoşgörüyle karşılanıp kabul görür fakat nadiren de olsa disiplin uygulanabilir. Bu ailede yetişen çocuklar bir yandan ben merkezci, bencil, aşırı sevgi bekleyen, kural tanımayan bireyler haline gelirken diğer yandan daha az sorumluluk alan, doğruyu yanlışı ayırt etmekte zorlanan, daha bağımlı bireyler olurlar.
4.Tutursız ebeveyn; otoriter ebeveyn ve aşırı hoşgörülü ebeveyn olma arasında dengenin bulunamadığı ebeveynlik tarzıdır. Ebeveynlerden birinin onayladığı davranışın diğerinin onaylamaması çocuğun hangi davranışın doğru ya da yanlış olduğunu anlamasına engel olur. Ebeveynler arasındaki bu tutarsızlık çocuk da dengesizliğe yol açar. Bu tarzla yetişen çocuk dış dünyaya karşı güvensiz, ilişkilerinde tutarsız olabilir. Aynı zamanda bu çocuklar bu tutarsızlığın yarattığı karmaşadan dolayı aşırı isyankar ya da boyun eğici olabilirler.
5.Aşırı koruyucu ebeveyn; çocukların sürekli kontrol altında tutulduğu, sürekli ilgi ve alaka gösterildiği ebeveynlik tarzıdır. Bu ebeveynler çocuklarını adeta fanusta yaşatırmışçasına onların dışarı çıkmasını dahi istemezler, sürekli başlarına bir şey geleceği endişesi taşırlar. Çocuğun yerine görevlerini anne babasının yapar ve onun kendi deneyimlerini kazanma imkanı genellikle verilmez. Bu tutumla yetişen çocuklar kendi kararlarını alamayan, aileye aşırı bağımlı, yetişkinlikte eşinden de aynı şeyleri onun için yapmasını bekleyen bireyler haline gelirler.
6.Mükemmeliyetçi ebeveyn; çocukları için hedefleri olan ve onların sürekli bunları ulaşmasını bekleyen ebeveynlik tarzdır. Bu hedefler genellikle ebeveynlerin kendi ulaşamadıkları hedeflerdir. Çoğunlukla ebeveynler bu hedefleri koyarken çocuklarının potansiyellerini göz önünde bulundurmazlar ve çocukların hata yapmalarına izin verilmez. Bu tutumla yetişen çocuklar kendilerini sürekli başarmak zorunda hissettikleri için başaramadıklarında hayal kırıklığı yaşarlar, Çoğu zaman kendilerini beceriksiz ve işe yaramaz olarak nitelerler.
7.Demokratik ebeveyn; hem ebeveynlerin hem de çocuğun söz sahibi olduğu ebeveynlik tarzıdır. Çocuk bu tarz ailelerde düşüncelerini dile getirebilir ve ortak fikir paylaşımına açıktır. Çocuğa konulan kurallar ve nedenleri çocukla açıkça konuşulur ve bu konuda çocuğunda düşüncelerini belirtmesine olanak sağlanır. Gereken durumlarda ödüller ve cezalar da kullanılsa genel olarak sıcak bir iletişim vardır. Ebeveynler ger çocuğun kendi özgü yanları olduğunu bilir ve gelişmesi için çocuğa bir alan bırakırlar. Kendi kararını kendi verebilen, düşüncelerini özgürce ifade edebilen, sosyal ve arkadaş canlısı, yaratıcı, sorumluluk sahibi bireyler genellikle bu tarzla yetiştirilmektedir.
Tüm bunları birlikte değerlendirecek olursak çocuğun gelişimi için en faydalı tarzın demokratik ebeveyn oluğunu söyleyebiliriz. Çocukların hem fiziksel hem de ruhsal açıdan sağlıklı bireyler olabilmesi için onların kendi kaynaklarının farkına varmasını sağlamalı ve gelişimlerini destekleyici bir tutum içerisinde olmalıyız. Onların potansiyellerinin farkında olmalı ve düzeylerine uygun kurallar koymalıyız. Karar verme yetisini kazanmaları için gerekli ortamları oluşturmalı ve onlara bu fırsatı vermeliyiz. Unutmayın geleceğin ebeveynlerini bugün sizin yetiştirdiğiniz çocuklar oluşturacak.